Warmtepomp worstelt met milieubelasting

De milieubelasting van de productie van een warmtepomp blijkt hoger dan verondersteld. De toestellen moeten meer circulair geproduceerd worden om niet te zwaar te drukken op de totaal toegestane milieulast van een gebouw. De installatiebranche pleit voor een integrale benadering van de milieubelasting, waarin ook de CO₂-besparing in de gebruiksfase wordt meegenomen.

De milieubelasting van materialen in een warmtepomp ligt elf keer hoger dan waar voorheen rekening mee werd gehouden. Dit kwam aan het licht bij een herberekening van milieueffecten die de stichting NMD heeft uitgevoerd omdat warmtepompfabrikant Vaillant als eerste een materialenpaspoort verkreeg voor de AroTHERM-warmtepomp. Deze berichtgeving leidde tot een golf van publiciteit, waarin vooral de warmtepomptechniek zelf ter discussie werd gesteld.

De stichting NMD brengt milieueffecten van bouwproducten in kaart. Daarbij wordt gekeken naar de volledige productieketen van wieg tot graf van een product, of dat nu beton is of een warmtepomp. (zie kader onderaan dit artikel). Dit gaat dus niet over de energie- en CO₂-besparing die een warmtepomp in gebruik levert, maar over de mate waarin het product zelf gebruik maakt van duurzame circulaire materialen en grondstoffen. En dat is iets waar in de installatiewereld nog veel werk te verzetten is.

Nieuwe data ongunstig voor installaties
De data die tot nu toe werden gebruikt voor warmtepompen waren niet volledig. Onder meer de milieuschade van het koudemiddel, de elektronica en de levensduur van het apparaat werden niet meegenomen, schrijft het NMD in een uitleg over de nieuwe situatie. De data, veelal uit 2019, zijn niet meer actueel voor met name installaties: de warmtepomp komt in de actualisatie ongunstig uit: de milieubelasting ligt elf maal hoger. De nieuwe berekeningen en de slechtere milieuscore kunnen betekenen dat de warmtepomp bij nieuwbouwplannen een aanzienlijk groter deel, 16 tot 37% van de MPG-score (Milieuprestatie Gebouwen) van een gebouw voor rekening neemt. De techniek zou daardoor uit de gratie kunnen raken. Voor nieuwbouw is een milieuprestatieberekening tegenwoordig verplicht.

CO2 besparing tijdens gebruik niet meegenomen

Die MPG-berekening richt zich vooral op de levenscyclus van de technieken. De besparing van CO₂ die een warmtepomp in gebruik behaalt ten opzichte van bijvoorbeeld een gasketel wordt echter weer niet meegenomen in een dergelijke levenscyclusanalyse. De milieuscore richt zich vooral op materiaalgebruik, niet op de CO₂-winst in de gebruiksfase van een gebouw. Sinds 2018 verbieden bouwvergunningen de plaatsing van een gasgestookt toestel in een nieuwbouwwoning.

Nieuwe situatie voor warmtepomp

Jan-Willem Groot, directeur van Stichting NMD, erkent dat dit alles een nieuwe situatie oplevert. “Voor de markt kunnen er problemen ontstaan als we de milieudata van warmtepompen zomaar aanpassen. Er zou een ongelijk speelveld ontstaan voor leveranciers die warmtepompen leveren met de nieuwe data ten opzichte van leveranciers die warmtepompen aanbieden op basis van de oude data. Bovendien kan het ertoe leiden dat er aanvullende maatregelen moeten worden genomen om een warmtepomp (met geactualiseerde data) in bouwwerk te kunnen opnemen. Vanuit het oogpunt van duurzaamheid zou ik het een probleem vinden als daardoor de warmtepomp niet meer wordt toegepast. Uiteindelijk leveren de warmtepompen een belangrijke bijdrage aan de energietransitie en aan de vermindering van de CO₂-uitstoot.” De volledige uitleg van Stichting NMD vind je hier.

Tijdelijke verrekenfactor

Om te voorkomen dat de warmtepomp uit de gratie raakt heeft de Stichting NMD in samenspraak met het Ministerie van BZK, FME en Techniek Nederland een ‘tijdelijke verrekenfactor’ ingevoerd die op warmtepompen met geactualiseerde productkaarten mag worden toegepast. De verrekenfactor is een bijzondere maatregel en verbonden aan diverse voorwaarden. Die zijn hier te lezen.

‘Prestatie integraal benaderen’

De milieubelasting van de techniek geeft voer voor discussie. Wat Techniek Nederland betreft moet er een integrale milieu- en energieprestatienorm komen die geldt voor de gehele technische levensduur van apparaten en materialen. “Op basis van zo’n norm is er volstrekt geen twijfel over de toepassing van duurzame energietechnieken zoals warmtepompen”, zegt voorzitter Doekle Terpstra in een reactie. Ook Vereniging Warmtepompen, waar bijna alle grote warmtepompfabrikanten zijn aangesloten, pleit voor een integrale prestatiebepaling. “We zijn bezig met een inventarisatie onder onze leden van beschikbare gegevens en/of (categorie 1) productkaarten. Wij zullen ons, samen met onze ketenpartners in de installatie- en de bouwsector, sterk maken voor een correcte en integrale prestatiebepaling en uiteindelijk voor totale circulariteit.”

Fabrikanten moeten aan het werk

Voor wat betreft koudemiddelen, die zwaar drukken op die milieubelasting, zijn al gunstige ontwikkelingen te melden. Vervuilende koudemiddelen, zoals R410a en R32, zijn in nieuwere modellen al vervangen voor bijvoorbeeld R290 (propaan) en CO2.

Materialenpaspoort

Fabrikanten worden door de verplichte berekeningen sowieso al gedwongen om werk te maken van circulariteit. Op de BouwBeurs liet Vaillant bijvoorbeeld al zien als eerste te beschikken over een categorie 1 materialenpaspoort. Het materialenpaspoort is opgesteld op basis van een uitgebreide levenscyclusanalyse (LCA) om de milieu-impact te meten en is onafhankelijk getoetst. De aroTHERM split en plus lucht-water warmtepompen zijn nu de enige warmtepompen in Nederland met een categorie 1 materialenpaspoort. Dat wil zeggen dat de producten dermate duurzaam zijn, dat ze 30 tot maximaal 50 procent minder bijdragen aan de MPG-score dan warmtepompen uit categorie 3. De levenscyclusanalyse die Vaillant uit liet voeren, bracht de onvolledigheid in de rekenmethode aan het licht.

De fabrikant reageert zelf ook op de ontstane discussie in de media. Vaillant adviseert de NMD om op korte termijn met een oplossing te komen als vervanging van de nu geldende tijdelijke verrekenfactor die is bedoeld om de berekende milieubelasting tussen de oude en de nieuwe situatie te nivelleren. “Er is noodzaak voor een structurele oplossing met evaluatie van de Bepalingsmethode en onderliggende aannames. Dit vraagt om afstemming tussen de NMD, betrokken ministeries en branchevertegenwoordigers.”

Eenzijdige beeldvorming voorkomen

“Wij roepen alle betrokken partijen op om zorg te dragen voor heldere en eenduidige communicatie zodat verkeerde interpretaties en eenzijdige beeldvorming wordt voorkomen. Onduidelijkheid mag niet leiden tot een vertraagde toepassing van warmtepompen om onze woningen in Nederland duurzaam te verwarmen. Warmtepompen dragen namelijk positief bij aan de duurzame energieprestatie en de vermindering van de CO2-bijdrage van woningen.”

Van wieg tot graf
De ‘Bepalingsmethode Milieuprestatie Bouwwerken’, kortweg Bepalingsmethode, is een uniforme meetmethode om de milieuprestatie van bouwwerken (MPG)  eenduidig, controleerbaar en reproduceerbaar te berekenen. Voor de wijze waarop de milieuprestatie van bouwwerken moet worden gemeten verwijst de Bepalingsmethode naar de wetenschappelijk onderbouwde levenscyclusanalyse, zoals deze is opgenomen in de EN 15804, de Europese norm voor de op de milieugerichte levenscyclusanalyse gebaseerde milieuprestatie van bouwproducten. Dit onderzoek wordt uitgevoerd met betrekking tot alle levensfasen van het product, dat wil zeggen van de winning van de grondstoffen via productie, gebruik en hergebruik tot en met de afvalverwerking. Oftewel van wieg tot graf. Producten die milieuvriendelijke koudemiddelen toepassen, of gebruik maken van recyclebare of circulaire materialen scoren beter dan producten waar dit niet het geval is.